مولف : دکتر محمد زهرایی جراح استخوان و مفاصل ( ارتوپد )
اوستئوآرتریت ( آرتروز )
اوستئوآرتریت در اساس مشکل غضروف مفصلی است و در تعریف عبارتست از سائیدگی و تخریب مزمن ( تدریجی و در طول زمان ) غضروف مفصل . در تعریف این پدیده لغت های اوستئوآرتریت Osteoarthritis بیماری دزنراتیو مفصل D.J.D ؛ آرتروز ؛ سائیدگی مفصل بکار برده میشود و در معنا هر یک به بعدی از مشکل اشاره دارد اما عملا هر چهار نام گذاری برای « تحلیل و سائیدگی غضروف مفصل منجر به التهاب و بروز علائم و عوارض ثانویه بافتی و عملکردی » بکار میرود .
در بخش ساختار مفاصل ملاحظه نمودید که آنچه باعث حرکت تقریبا بدون اصطکاک استحوانها بر روی هم میشود ؛ روکش غضروفی است که روی استخوانها را پوشانده است . از بین رفتن این پوشش غضروفی عملا باعث اشکال در عملکرد مفصل ؛ درد و در نهایت تغییرات ثانویه در استخوان میشود . به عبارتی عنصر کلیدی و اساسی یک مفصل متحرک ؛ غضروف مفصلی است و با تخریب بیش از حد آن عملا عمر مفصل یا در واقع عمر عملکرد مفصل به پایان میرسد . علاوه بر اشکال عملکردی ؛ در اثر آزار بافتی ناشی از تخریب غضروف و اصطکاک استخوان ها و نیز التهاب مفصل ؛ درد خفیف تا شدید ؛ تورم مفصل ؛ اسپاسم عضلات و محدودیت حرکت هم رخ میدهد .
بدلیل اینکه با علم جدید و مدرن هم نمیتوان غضروف سازی موثری انجام داد و روند ترمیم بافت غضروفی بویژه از میانسالی به بعد بسیار کند و اغلب غیر موثر است ؛ تحلیل یا تخریب غضروف مفصلی اغلب بسیار مشکل ساز است .
تمامی مشکلات مفصل مثل شکستگی داخل مفصلی و آسیب عناصر غضروفی داخل مفصل ؛ انحراف مفصل ؛ ناپایداری در اثر آسیب رباط و بیماریهای التهابی مفصل ؛ در نهایت می توانند باعث تخریب غضروف و ایجاد درد و ناتوانی در عملکرد مفصل شوند .
علل ایجاد کننده سائیدگی و تخریب غضروف سه نوع هستند : ذاتی ؛ مکانیکی ؛ التهابی .
علل ذاتی : بافت غضروفی هیالن عملکردی بی همتا بعنوان روکش صیقلی استخوان ها در مفصل و یا مثل منیسکهای زانو بعنوان بالشتک ضربه گیر و در عین حال با سطح صیقلی ؛ دارد . ( برای مطالعه بیشتر : کلیات ساختار و عملکرد مفصل و اجزاء آن –> غضروف مفصلی و ساختارهای غضروفی مفصل ) . عملکرد و جایگزینی سلول های غضروفی از سنین جوانی افت میکند و از سنین میانسالی تقریبا به حد خیلی کمی میرسد ؛ به این علت آسیب پذیری غضروف در برابر ناملایمات مزمن مکانیکی و التهابی بسیار کم میشود . همچنین بعلت ویژگی های بیومکانیک خاص ؛ غضروف فاقد عروق خونی است و به همین دلیل هم ترمیم بسیار کندی دارد ( بخصوص بعد از سن جوانی ) و تغذیه آن بسیار وابسته به مایع سینوویال و فشارهای وارد به مفصل می باشد .
از طرفی بعلت نوع فشارهای وارده به زانو و مفاصل ستون فقرات کمری و البته ساختار خاص آنها ؛ همیشه در معرض فشارهای غیر متقارن و آسیب زننده هستند ؛ و بسیار وابسته به قدرت عضلات اطراف برای کاهش فشار بر مفصل میباشند ؛ به همین جهت در غیاب حتی هرگونه عامل دیگری صرفا با گذشت زمان و افزایش سن ؛ در زانو و کمر غضروف دچار تحلیل میشود . تحلیل تدریجی بافتهای بدن با گذشت زمان ( افزایش سن ) را دژنریشن Degeneration می نامند . اگر تحلیل تدریجی غضروف مفصل در زانوها و کمر به تدریج و در غیاب عوامل پاتولوژیک رخ دهد اغلب از نظر علائم چندان پر سر و صدا نیست و درد و خشکی مفصل سالمندی تلقی میشود و اغلب خیلی شدید هم نمیشود .واژه ای که برای این حالت بکار میرود بیماری دژنراتیو مفصلی است Degenerative Joint Disease D.J.D . در سایر مفاصل معمولا علت مکانیکی یا التهابی باعث ایجاد سائیدگی میشود و در زانو و کمر نیز علت های مکانیکی و التهابی موجب تشدید و تسریع سائیدگی میشوند .
علل مکانیکی : هر عاملی که باعث فشار بیش از حد به غضروف مفصلی شود ؛ باعث اولا سائیدگی بعلت فشار بیش از حد میشود و مهمتر اینکه موجب اختلال تغذیه سلول های غضروفی و در نهایت تضعیف غضروف میشود ؛ در مورد زانو و ستون فقرات کمری که بسیار به عضلات خود وابسته هستند ؛ عدم تناسب قدرت عضلانی و فشارهای وارده روزمره عملا مهمترین علت وارد شدن فشار بیش از حد به مفصل و سائیدگی است . یکی دیگر از علل شایع مکانیکی انحرافات استخوان های اطراف مفصل است ؛ هر مفصل در یک شکل خاص حداقل فشار را تحمل میکند ؛ انحرافات استخوان های اطراف مفصل با تغییر بیومکانیک باعث فشارهای بیش از حد و سائیدگی در طول زمان میشوند ؛ ناپایداری مفصل بعلت آسیب رباط های نگهدارنده ( یا حتی تاندون ها ) و منیسک ها نیز باعث اختلال بیومکانیک مفصل و آسیب غضروفی میشوند ؛ در نهایت تروما و نیزشکستگی داخل مفصلی اگر موجب آسیب غضروفی شوند ممکن است باعث آسیب های پایدار ترمیم نشده غضروف و پیشرفت سائیدگی شوند .
علل التهابی : التهاب مزمن ( طول کشیده در طی زمان ) نه تنها با ایجاد اختلال در تغذیه غضروف ؛ بلکه با ممانعت از فعال شدن روندهای ترمیمی و در حالت شدید با صدمه مستقیم به ماتریکس غضروف موجب تخریب غضروف میشود . واکنش التهابی در مفصل چهار علت دارد :
۱- در واکنش به تخریب سریع غضروف : در واقع اگر تخریب غضروف سریع باشد ؛ صرف آزاد شدن بیش از حد مواد ماتریکس غضروفی بداخل مفصل موجب تحریک سلول های ایمنی موجود در بافت سینوویال میشود ؛ البته این واکنش مثل هر جای دیگر بدن و در واکنش به هر آسیب و برای حذف مواد تخریب شده و در امید به تبدیل به واکنش ترمیمی صورت میگیرد اما در صورت ادامه روند تخریب غضروف ؛ التهاب نیز مزمن شده و خود موجب صدمه اضافی به غضروف شده و مفصل وارد چرخه معیوب تخریب غضروف <—-> التهاب میشود . اکثرا ملاحظه میشود که التهاب و درد حاصله در مفاصل دچار پیشرفت سریع آرتروز وجود دارد و به همین جهت پسوند itis- که علامت التهاب است در نامگذاری Osteoarthritis ( به معنی التهاب استخوان و مفصل ) بکار رفته است ؛ و به همراهی التهاب اشاره دارد ؛ البته امروزه حتی در متون تخصصی هر دو لغت DJD و اوستئوآرتریت به یک معنا بکار میرود ؛ و لغت آرتروز به معنی کلی مشکل مفصل نیز استفاده عمومی دارد چون عملا برآیند تمام مشکلات مفصل سائیدگی غضروف است و در سائیدگی شدید غضروف کل بافت های مفصل دچار درگیری است ؛ در اصطلاح فارسی میتوان از لغت سائیدگی مفصل استفاده نمود که اشاره به سائیدگی غضروف دارد و عملا بهترین توصیف مشکل است .
۲- زمینه التهابی : بعضی افراد بعلت تحریک پذیری بیش از حد بافت سینوویال مفاصل ؛ عملا دچار دردهای بیش از حد مفصلی بخصوص در مچ دست ها و پاها و انگشتان دست و التهاب تاندون در مناطق ذکر شده و نیز شروع آرتروز انگشتان در میانسالی و شروع و پیشرفت بیش از حد آرتروز زانو کمر در سنین پائین تر میشوند ؛ این مشکل بخصوص در خانم ها شایع تر بوده و واکنش التهابی تشدید یافته بخصوص در برابر سرما و رطوبت و فشار فیزیکی به مفصل و نیز استرس و فشار روحی وجود دارد .
۳- بیماری های روماتیسمی : بیماریهای روماتیسمی نوعی بیماری خود ایمنی هستند که مفصل را درگیر میکنند ؛ یعنی سیستم ایمنی بدن بر علیه مفصل وارد فعالیت شده و بافت نرمال بدن را دشمن فرض میکند ؛ اگرچه عوامل مستعد کننده برای علت دوم اینجا هم فرد را مستعد میکنند اما بیماری واقعی وجود دارد که در صورت عدم درمان به سرعت مفصل را به سمت تخریب و دفورمیتی و ناتوانی میبرد ؛ بیماری های خودایمنی با درگیری مفصل را بیماریهای روماتیسمی می نامند و دو فرم دارند بعضی تقریبا فقط مفصل را درگیر میکنند مثل آرتریت روماتوئید یا روماتیسم ؛ اما در فرم دوم درگیری در سایر ارگان ها هم هست و مفاصل هم درگیر میشوند ؛ مثل لوپوس که ممکن است کلیه ؛ پوست ؛ عروق را درگیر کند یا آرتریت پسوریازیس که بیماری اصلی پوستی است .
۴- به جز عمل کرد تخریبی خود عامل عفونت ؛ التهاب ناشی از عفونت بخصوص در فرم های مزمن و طول کشیده باعث تخریب غضروف مفصل میشود .
نمای داخل مفصل از مراحل مختلف آسیب غضروف مفصل زانو
همانطور که ملاحظه میشود در وضعیت غضروف سالم ( گرید صفر آرتروز ) غضروفی که استخوان ها را پوشانده کاملا صاف و صیقلی می باشد . در تصویر سطح غضروف مفصلی دیده میشود ؛ که در بالا انتهای استخوان ران و در پائین سطح روی استخوان تیبیا ( درشت نی ) را پوشانده است ؛ بین این دو منیسک مشاهده میشود که مثل بالشتک ضربه گیر بین دو استخوان قرار دارد .
در گرید یا درجه یک ؛ بعلت سائیدگی سطح غضروف دچار فیبریلاسیون و اصطلاحا ریش ریش میشود ؛ به عبارتی یکپارچگی سطح غضروف دچار گسست میشود و اجزاء سطح آن شروع به جدا شدن میکنند ؛ ضمن اینکه خود شروع تخریب غضروف و آسیب بیشتر عناصر عمقی تر است ؛سطح غضروف را از صیقلی بودن خارج و با افزایش اصطکاک آسیب غضروف روند سریع تری پیدا می کند .
در گرید دو غضروف دچار آسیب سطحی شده است یعنی قسمت هایی از سطح آن کنده شده .
در گرید سه آسیب عمقی است یعنی تمام ضخامت ۴ -۵ میلی متری غضروف دچار آسیب و تخریب و کندگی شده است.
در گرید چهار در مناطقی کلا غضروف نداریم و استخوان ( قسمت های صورتی ) کاملا بدون پوشش غضروفی شده است .
درمان اوستئوآرتریت زانو :
درمان غیر جراحی اوستئوآرتریت زانو :
کاهش فشار بر مفصل زانو : بعنوان مهمترین اقدام پیشگیرانه و مهمترین رکن درمان ؛ شامل تقویت عضله چهارسر ؛ کاهش وزن ؛ محدودیت فعالیت های منجر به فشار بیش از حد به زانو.
درمان دارویی : عمدتا با تجویز داروی ضدالتهاب ؛ پیشگیری از پوکی استخوان ؛ غضروف ساز .
فیزیوتراپی : شامل انواع روشهای الکتروتراپی ؛ ورزش و نرمش و توانبخشی ؛ درمانهای دستی
تزریق داخل مفصلی : شامل کورتون ؛ ژل ؛ PRP ؛ ازون .
تجویز بریس : جهت کاهش فشار از سطوح مفصلی و جلوگیری یا اصلاح انحراف .
تمام موارد به صورت تفصیلی در لینک های مربوطه توضیح داده شده اند .
درمان جراحی اوستئوآرتریت زانو :
تعویض مفصل زانو و اقدامات لازم قبل و بعد از آن در لینک مربوطه به طور کامل توضیح داده شده است
مبحث پیشرفته اوستئوآرتریت